تاریخ برق‌کشی از نخ در خیابان ارگ!

از بیشتر مشهدی‌ها که بپرسید، پیشینه تولید صنعت پشم و نخ مشهد را از کارخانه معروف نخریسی می‌دانند که در چهارراهی به همین نام واقع شده است، اما کمی پیش از تأسیس این کارخانه، موتورهای اولین کارخانه نخریسی و پارچه‌بافی مشهد جایی در حوالی خیابان ارگ(امام‌خمینی(ره) امروز) روشن شد، آن هم به کوشش تاجری ارمنی به نام ملکان هاروطونیان که اصالت تبریزی داشته است.

 البته او تنهاارمنی مهاجر مشهد نیست که نامش در فهرست بلندبالایی از صنعتگران ارض اقدس نوشته شده است. درست است که نام ارامنه در این دیار بیشتر با صنعت سینما و سینماداری گره خورده است، اما این اقلیت دینی که سابقه حضورشان در این شهر به دوره نادرشاه برمی‌گردد، در زمینه‌های تجارت و صنعت به‌ویژه صنعت برق هم در دوره پهلوی اول جزو ساکنان تأثیرگزار مشهد بوده‌اند.

 چنان‌که هاروطونیان در اوایل قرن چهاردهم در بخش خصوصی در صنعت پشم‌بافی و پارچه‌بافی پیش‌قدم شد و یکی از کارخانه‌های مهم شهر را پیش از تأسیس کارخانه نخریسی و نساجی خسروی خراسان به راه انداخت. کارخانه او حتی در مقاطعی بخشی از برق مشهد را هم تأمین می‌کرد.

 هم‌زمان با فرارسیدن سال نو میلادی، با نگاهی به مسیر گذراندن تولید پشم در مشهد، درباره ملکان هاروطونیان نوشته‌ایم. ناگفته نماند که عکسی از او و کارخانه‌اش در دست نیست و منبع ما هم در این نوشتار، کتاب «تاریخ اقتصادی مشهد»، نوشته علی نجف‌زاده و جلیل قصابی گزکوه است.

مشهد از مراکز مهم صنعتی کشور

مشهد نزدیک 110سال پیش، بازار مهم پشم خراسان بود و حتی سالیانه حدود 450تن پشم تولید می کرد که دوسوم آن به روسیه صادر می شد. بیشتر این پشم ها هم تولید شهر تربت حیدریه بود. در فصلی از کتاب «تاریخ اقتصادی مشهد» با عنوان «صنایع وابسته به کشاورزی، دام پروری و باغداری» در این باره می خوانیم که مشهد ابتدای قرن چهاردهم به دلیل موقعیت کشاورزی، باغداری و دامداری وضعیت مساعدی برای شکل گیری و رشد صنایع وابسته به این موقعیت ها داشته است. در این میان با توجه به قابلیت پرورش دام، پشم یکی از محصولات مهم مشهد بود و وجوب راه اندازی صنعت قالی بافی و نساجی پیش آمد.

 در این فاصله زمانی فرایند بهره از پشم در صنعت نساجی و قالی بافی، باعث پدیدآمدن کارخانه های پشم شویی، حلاجی و ریسندگی شد و مقدمات بافندگی و نساجی را در مشهد فراهم کرد

اما گران ترین و مرغوب ترین پشم خراسان از نوع سفید بلوچی در زیرکوه قاین تولید می شد که مقدار درخورتوجهی بود. در این میان با وجود فراوانی پشم، قیمت آن مدام ترقی می کرد، تااینکه سال1340 این قیمت ثابت ماند و همین موضوع، موجب انحطاط صنایع پشمی شد.

 در این فاصله زمانی فرایند بهره از پشم در صنعت نساجی و قالی بافی، باعث پدیدآمدن کارخانه های پشم شویی، حلاجی و ریسندگی شد و مقدمات بافندگی و نساجی را در مشهد فراهم کرد. می توان این گونه نیز تشریح کرد که از دوره پهلوی اول برای جلوگیری از صادرات مواد خام یا افزایش کیفیت صادرات و استانداردسازی مواد صادراتی، کارخانه هایی تأسیس شد که مشهد را به یکی از مراکز مهم صنعتی در این زمینه تبدیل کرد.

کارخانه تاجر روسی در اختیار تاجر ارمنی

با توجه به تعامل تجاری مشهد با روسیه، دستگاه های کارخانه پشم شویی از روسیه خریده شد. مهندسان روسی زمین و آب محدوده خین عرب را برای ساخت این کارخانه مناسب می دانستند، اما درنهایت تأسیس کارخانه منتفی شد و بدین شکل یکی از صنایع پایه مشهد در این مقطع زمانی ناکام ماند.

حرکت بعدی برای تأسیس کارخانه پشم بافی در مشهد  و به کوشش فردی به نام روبرت وانکهوس روسی در سال 1304خورشیدی شکل گرفت؛ تلاشی برای صنعتی کردن پشم بافی در مشهد که به شدت برای صنعت قالی بافی لازم بود. این تلاش، هم زمان با رکود قالی بافی مشهد و استقبال نشدن از محصول صنعتی، پس از یک دهه با شکست روبه رو شد؛ به طوری که کارخانه وانکهوس برای پرداخت بدهی های او به بانک به فردی به نام ملکان هاروطونیان، تاجر ارمنی مقیم مشهد، فروخته شد. او پیشنهاد خرید ابنیه و ماشین آلات کارخانه را به مبلغ 31هزار تومان داد.

کارخانه حلاجی

هاروطونیان یکی از تاجران و فعالان اقتصادی مهم مشهد در دوره پهلوی است که نامش در فصل «فعالیت اقتصادی و سیاسی بازرگانان شاخص مشهد» کتاب «تاریخ اقتصادی مشهد» آمده است. او متولد سال 1883میلادی بود و خاستگاه تبریزی داشته است. با وقوع انقلاب روسیه در مشهد مستقر شد و با دانش و فناوری روز آشنا بود و با فراهم شدن امکان سرمایه گذاری در خراسان، در زمینه برق و نخریسی و حتی سینما در مشهد فعالیت می کرد.

تا سال1342 تعداد 250حلاجی قدیمی در مشهد کار می کردند و بیشترشان نیز در کوچه سیاه آ ب معروف به بازار حلاج ها و عده ای در نوغان فعال بودند

او کارخانه وانکهوس روسی را که جایی در حوالی خیابان ارگ، حدفاصل ساختمان هلال احمر و اداره مالیات، در سال 1313خورشیدی خرید و ماشین آلاتی را هم برای کارخانه از آلمان وارد کرد. این مجموعه در مدت کوتاهی دایر بود، اما به علت کسادی بازار قالی فروشی، خیلی زود تعطیل شد. اینجا بود که تاجر ارمنی تصمیم گرفت کارخانه ورشکسته را به کارخانه پارچه بافی تبدیل کند و گسترش دهد. این رویکرد به تداوم فعالیت این کارخانه کمک کرد و زمینه ساز تولید برق مشهد نیز شد.

باید از صنعت حلاجی در مشهد به عنوان حلقه دیگر صنعت پشم گفت که بدون آن، استفاده از پشم غیرممکن بود. چون حلاج ها مواد اولیه بازار را برای قالی باف ها تأمین می کردند. این صنعت کم کم به صورت فناوری درآمد؛ به طوری که تا سال1342 تعداد 250حلاجی قدیمی در مشهد کار می کردند و بیشترشان نیز در کوچه سیاه آ ب معروف به بازار حلاج ها و عده ای در نوغان فعال بودند.

در این میان کارخانه حلاجی احمدیان با مساحت 250مترمربع یکی از کارخانه های بزرگ حلاجی مشهد بود. البته به مرور این کارخانه ها با گسترش شهر مشهد، مجبور به جابه جایی یا تعطیل شدند.

کارخانه ای در خیابان ارگ

موتورهای کارخانه پارچه بافی هاروطونیان در خیابان ارگ با پنجاه اسب بخار و پانصد دوک نخریسی شروع به کار کرد و با وجود سی کارگر در هر 10ساعت سیصد تا چهارصد کیلوگرم نخ تولید می کرد. محصول کارخانه هم نخ های پشمی بود که برای قالی بافی استفاده و بخشی از آن هم به خارج کشور صادر می شد. در بخش پارچه بافی آن هم انواع پارچه های زمستانه و بهاره و تابستانی تولید می شد.

 کارخانه نخ دوسال پس از فعالیت به مهم ترین کارخانه پشم ریسی و بافندگی مشهد تبدیل شد و تعداد دوک هایش به هشتصد عدد رسید. هاروطونیان در نمایشگاه کالای ایران در سال 1315خورشیدی غرفه داشت و محصولاتش را عرضه می کرد و گواهی نامه درجه دوم گرفت. از طرفی به دلیل نقش اقتصادی اش، عضو اتاق تجارت مشهد هم شد.

تولید برق نیمی از مشهد

جالب اینجاست که مولدهای کارخانه نخریسی هاروطونیان از اواخر سال1314 بخشی از برق مشهد را تأمین می کرد؛ بدین صورت که پس از بستن قراردادی با شهرداری در ابتدا برق به خیابان تهران آمد و عجیب اینکه هاروطونیان خود دوازده فرسخ سیم کشی کرد و بعد هم به مدت پنج سال از اواخر سال1314 می توانست به نیمی از مشهد برق برساند.

او از پاکروان، والی خراسان و نایب التولیه آستان قدس، تقاضای دریافت امتیاز برق مشهد داشت و قصدش این بود که یک شرکت خصوصی سهامی با بعضی تاجران دیگر تشکیل دهد

او از پاکروان، والی خراسان و نایب التولیه آستان قدس، تقاضای دریافت امتیاز برق مشهد داشت و قصدش این بود که یک شرکت خصوصی سهامی با بعضی تاجران دیگر تشکیل دهد. او حتی حاضر بود پس از کسب امتیاز با سرمایه شخصی شرکتی تشکیل دهد و احتیاجات برق مشهد و دیگرمؤسسات صنعتی را تأمین کند. اما امتیاز انحصار برق به او داده نشد و شهرداری مشهد در سال1315 خود درصدد تشکیل شرکت سهامی برق برآمد. در این میان باز هم هاروطونیان مدیرعامل این شرکت بود.

از نخریسی تا سینما

کارخانه نخریسی مشهد با داستانی که پشت سر گذاشت، منحصر به ملکان هاروطونیان بود و سالانه به طور متوسط 100هزار کیلوگرم پشم را به نخ تبدیل می کرد. کارخانه این تاجر ارمنی تا 27بهمن1319 برپا بود و پس از آن به علت گرانی پشم تعطیل شد. اما هاروطونیان پس از تعطیلی کارخانه همکاری اش را با شرکت نساجی خسروی ادامه داد و از سهام داران مهمش شد. 

او در عرصه فرهنگی مشهد نیز فعالیت داشت و سینماخورشید را دایر کرد. همچنین جزو اندک غیرمسلمان هایی بود که در دوره رضاشاه به عضویت انجمن شهر مشهد درآمد. هاروطونیان در انتخابات سال1318 از بین 125کاندیدا، نفر هشتم انتخاب شد. بی گمان این موقعیت مدیون نقش اقتصادی و فرهنگی او در مشهد بوده است. سرانجام در 23مه 1986میلادی (1364خورشیدی) در 103سالگی بدرود حیات گفت و در آرامستان ارامنه مشهد به خاک سپرده شد.